Piše:Marko Jokić

     Na području Plavsko-gusinjske kotline tokom istorije ovog kraja su zabilježene različite etničke zajednice  stanovnika koje su naseljavale ovu regiju.Još u starim istorijskim dokumentima se pominju Iliri (Autrijati),Sasi i drugi narodi.Istina,broj pisanih izvora je veoma mali,ali na njihov boravak podsjećaju toponimi,i neveliki broj sačuvanih stočarskih izraza,naziva predmeta i drugih riječi iz svakodnevnog života.O Vlasima i Arbanasima koji su živjeli na ovom području su dragocjeni podaci koje su zabilježeni u srpskim manastirskim poveljama XII,XIII I XIV vijeka.Da su Vlasi naseljavali ove krajeve je zabilježeno i u zborniku dokumenata Monumenta Serbica[1],gdje je zapisano “da je dolina Lima gusto naseljena Vlasima”.                                                                               

Dokumenta bilježe i sva njihova imena na području današnjih opština Plav i Gusinje.Otomanska osvajanja ovih krajeva će donijeti nove promjene u strukturi stanovništva,te će početi krajem XV vijeka islamizacija,a time i nova naseljavanja u ove krajeve.Prateći proces islamizacije,po pisanju velikog broja istoričara,da se zaključiti da je islamizacija bila dominantna kod pripadnika  vlaškog stanovništva.Uz povlašćeni status koji su dobijali od turskih vlasti,veliki broj Vlaha je prešao na islam.Veliki dio islamiziranih pridošlica u ove krajeve je bio iz Kuča,Rovaca,Bratonožića,Morače,ali i iz drugih krajeva Crne Gore.Izvjesno,proces islamizacije je morao zahvatiti i domicilne Vlahe ovog područja.Raseljavanja Vlaha sa ovog područja prema Bosni i Hercegovini početkom XIX vijeka su zabilježena u mnogim dokumentima.Najviše ih je pošlo prema istočnoj Bosni (Podrinje),što je zabilježio Enver Imamović[2],ali se to može zaključiti i na osnovu podataka datih u Šematizamu srpske pravoslavne crkve[3] iz 1882.godine.Enver Imamović u svojoj studiji pominje Vlahe sa područja opštine Plav (Mašnica,itd.),zatim iz Donje Ržanice,Šekulara,…navodeći i njihova prezimena.Neki stanovnici ovog područja su vjerovatno odselili kao hrišćani početkom XIX vijeka,a islamizirani su naseljavanjem u Bosnu.Iz raznih dokumenata je uočljivo da su neki zadržali prezimena,ali su nosili muslimanska imena.Jedan broj njih je stradao tokom zadnjih ratnih zbivanja u Bosni i Hercegovini,na području Srebrenice(islamizirani Krdžići).Neki od islamiziranih lokalnih hrišćana su bili na spisku legionara pod komandom Šemsa Ferovića.Tako,na spisku saučesnika pokolja u Velici stoji ime Šaćira Rajkovića[4].Pominje se i Redžep O.Novović iz Ržanice,zbog paljenja kuća u Velici,pljačke i ubijanja Veličana tokom dvadesetih godina prošlog vijeka[5].Među onima koji su pravili zločine u Velici tokom Drugog svjetskog rata se pominju Stanković Bejto i Stanković Sokol[6].                                                                                                            U Službenim novinama Kraljevine Srba,Hrvata i Slovenaca nailazimo na raspisane potjernice za odmetnicima Šaljić Petrom iz Dubovika(opština Streočka,Metohija) i Šaljić Jusufa Mustafinog iz Goraždevca kod Peći[6a].Isto bratstvo muslimanske vjeroispovijesti pominje i dr Milisav Lutovac[6b]  u selu Jablanica kod Rožaja(jedna porodica).

Talas naseljavanja ovog kraja je posebno bio intezivan u XVII i početkom XVIII vijeka.Još 1661.godine se u rimskim izvorima[7] bilježi naseljavanje Klimenta,a nakon njih ove krajeve zaposjedaju početkom XVIII vijeka i druga arbanaška plemena,koja će naseliti okolinu Plava,Veliku i Polimlje.Bilježe se kasnije i manje grupe doseljenika,među kojima,prema pisanim izvorima ima vlaškog elementa.Prema popisu stanovništva Parohije Klimenti iz 1703.godine u nekim selima današnje plavske opštine nijesu zabilježeni šizmatici[8].

Proces islamizacije na ovom području će trajati dosta dugo,sve do početka XX vijeka.Jedan broj islamiziranih stanovnika iz sela Gornja  Ržanica[9],Mašnica,Brezevica[10],Meteh,itd.će nam otkriti knjiga dacija (knjiga poreskih obveznika) iz 1913,1914 i 1915.godinu,kada su popisana domaćinstava u Novim krajevima u Crnoj Gori 1913.godine[11].

U sastav kapetanije Plavsko-Gusinjske u kojoj je izvršen popis 1913.godine[12] su ulazile opštine:Brezojevička,Vojnoseljska,opština varoši Gusinje,opština varoši Plav,opština Vusanjsko-grnčarska,sa ukupno 1880 domaćinstva,oko 11280 stanovnika u navedenoj kapetaniji.U sledećem popisu 1914-1915.godine je izvršeno još jedno popisivanje domaćinstava,gdje je registrovano 1526 poreskih obveznika i oko 9156 stanovnika.Ova dva popisa nam ukazuju na veliku disproporciju u broju popisanih domaćinstava u odnosu na prethodni,što ostavlja izvjesno sumnju na metodologiju i namjere popisa(ili popisivača) ili se radi o napuštanju vjekovnih ognjišta stanovništva ovih krajeva.Smanjenje broja domaćinstava se ne može tretirati kao pokušaj izbjegavanja plaćanja poreza,što tvrde neki ovovremeni publicisti.Smanjenje broja popisanih se zapravo pokušava prikriti istina o napuštanju dugogodišnjeg životnog prostora,na kojem su preci nekih porodica živjeli nekoliko vjekova.S druge strane,primjetno je da se na drugom popisu uvećava broj porodica pravoslavne vjeroispovijesti.Posebno je to istaknuto u selu Novšiće gdje se upisuje veliki broj domaćinstava iz sela Velika,kao navodni stanovnici sela Novšića.Inače,prema popisima koje su radile turske vlasti od 1903-1908 godine selo Novšiće je bilo naseljeno isključivo etničkim Albancima i brojalo je 41.domaćinstvo ili oko 250 stanovnika[13].

Opisujući teško stanje u Plavsko-gusinjskoj kotlini 1912-1915.godine,Branko Babić[14]bilježi:”Iz straha su napuštali svoje domove,bjekstvom u planine ili preko granice u Albaniju,svjesni da će biti proglašeni izdajnicima i biti ubijeni gdje se god nađu.Kuće su im oduzimane ili paljene,a zemlja i sva druga imovina konfiskovana i na nju vršena kolonizacija crnogorskog stanovništva,kojima je ranije obećano da će dobiti kuće i obradivu zemlju kada se pokori Plav i Gusinje.Službeno je obaviješteno da je broj izbjeglica do kraja aprila dostigao cifru 750 građana,a da je doseljeno oko 5000[15] stanovništva sa prostora tadašnje Crne Gore.

Nakon događaja nasilnog pokrštavanja je reagovao kralj Nikola[16],vjerovatno pod pritiskom velikih sila i naredio da se postupak obustavi.Crnogorske vlasti će početi sa isleđivanjem svih lica koja su učestvovala u tim radnjama na cijelom prostoru Novih crnogorskih krajeva,ali nije bilo presuda,izuzev degradiranja sa pozicija na kojim su se određena odgovorna lica nalazila.Među učesnicima ovog sramnog istorijskog događaja se pominju Veličani Novica Popović i Musa Rakuš-Knežević.Obojica su isleđivani,a posebno Novica Popović koji je pored ove nečasne uloge u Plavu stizao da “takav proces isprati i u Peći”.U izveštaju predsjednika opštine Plav,Radovana Popovića koji iznosi da je sam pristao da napiše neku optužbu,na osnovu izjave koju je napisao  Musa Rakuš.Međutim,tokom islednog postupka Rakoš će priznati “ da su mu  izjavu iznudile sudije prijekog suda u Plavu,Vuksan Dragović  i Milutin Vešović,tražeći od njega da napravi optužbe za 5-6 Plavljana,5-6 dana nakon strijeljana”.Dakle,prvo su ih strijeljali po naređenju prijekog suda,a nakon toga je Musa Rakoš pisao prijave-izjave kojim ih nešto terete.Ovo je zabilježeno tokom isleđivanja,a dokumentacija sačuvana u Državnom arhivu Crne Gore[17].

Sve do pojave Vasojevića u dolinu Lima odnosi između hrišćanskih i muslimanskih porodica su bili korektni.Bilo je i kumstava.Odnosi su se počeli remetiti posebno od Boja na Novšiću,kada su Veličani izigrali dogovor o neutralnosti u eventualnoj vojnoj operaciji na ovom prostoru nakon Berlinskog ugovora.

Da su “počeli duvati novi vjetrovi” svjedoči i događaj kada je “kum kuma izdao” 1912.godine.Naime,kada je poslije okupacije Plava,oktobra 1912.godine Ilija Otašević iz Gornje Ržanice  stigao kod svoga kuma Bekteša Šaljunovića u Gornji Meteh,a kum Bekteš i Metešani shvatili da je kum Ilija tu da u nevolji bude,pri ruci,kumu Bektešu.No,kum Ilija,na zgražavanje cijelog sela je pobio 12  članova porodice kuma Bekteša[18].Ovo je samo mali dio dokumenata koji bilježe događanja povodom jednog velikog zločina.

Sve će ovo,naravno imati odraza na popisivanje stanovništva ove krajine  za 1913.,ali i 1914-1915.godine.

Nakon popisa 1913.godine je izvršen drugi popis 1914-1915.godine prema obrascima koje su u popisivanju koristile osmanske vlasti[19],prije  podjela na kapetanije.Ovaj popis je obuhvatio sledeća naselja:

Brezojevice[20](119),Pepići(20),Rudo Polje (59),Gornja) Ržanica(29),Vojno selo(63),    Đurička Rijeka(12),Bogajići(31),Hoti(27),Skić(25),Komorani(32),vjerovatno današnja Komarača,Jara(28),Desni Meteh(42),Lijevi Meteh(29),Novšići(69),Plav(298),Vusanje    (43),Koljenovići(45),Kruševo(48),Višnjevo(24),Martinovići(66),Dolja(14),Grnčar(45), Gusinje(267) i Dosuđe(97 )(u zagradama je upisan broj domaćinstava).

Selo Velika nije popisivano na ovim popisima,iz razloga što je ono ranije ušlo u sastav Crne Gore nakon Berlinskog kongresa,iako još uvijek nije bila uspostavljena konačna granica ovog atara,zbog problema oko razgraničenja preko Čakora,Vaganice i Mokre.Razgraničenje na prostoru preko Čakora će se riješiti konačno u Kraljevini Srba,Hrvata i Slovenaca.Dacijske knjige o Velici će se formirati 80-tih godina XIX vijeka,od kada Veličani izvršavaju poreske obaveze prema Cetinju.

Popisi 1913. i 1914-1915.godine nam otkrivaju niz zanimljivih detalja o promjenama strukture stanovništva u nekim selima Plavsko-gusinjske kapetanije,ali i do sada manje poznate podatke koja su bratstva imala islamizirane bratstvenike,počev od Gračanice,Mašnice,Gornje Ržanice,Meteha,Brezevica,itd.

Popis domova u Kapetaniji Plavsko-gusinjskoj 1913.godine

Popis je realizovan tokom avgusta i septembra 1913.godine.U sastavu Kapetanije Plavsko-gusinjske je bilo pet opština:Brezojevičaka,Vojnoselska,Opština varoši Gusinja,Opština varoši Plava i Vusanjska opština.

     U sastavau Brezevičke opštine su bila sela:Gornja Ržanica,Rudo Polje,Brezevice,    Martinoviće,Pepiće i Novšiće.Vojnoselska opština je obuhvatala Prnjavor,Vojno selo,Meteh,Komaraču,Jare,Bogajiće.Đuriće,Skić,Višnjevo,Budevicu,Hote i Hakanje. Plav i Gusinje su popisani kao varoške opštine,dok su u sastavu Vusanjske opštine bila  seoska naselja: Dosuđe,Kruševo,Dolju,Grnčar,Zagrađe,Ćosoviće,Laze,Đonbaliće,          Vusanje,Koljenoviće i Trojan.

U selu Gornja Ržanica[21] 1913.godine su popisae kuće:Drakulović(2),Džudović(7),  Djeljaj(3)[22],Đuričannin(1),Filipović(1),Gojković(1),Ivanović(4),Laković(1)[23],            Jokić(1),Kuč(1),Lalević ili ranije Ljaljević,a odnedavno Lalović(6),Novović(14)[24],Otašević(13),Petrović(1),Popadić(1),Popović(1),Rajković(1),Šabović(3),Tahiraj(1)[25],Tomović(2),Vučević(1)[26],Vujošević(1),Živaljević(3),Steševića(1),Praščević(1) i      Radenovići(4).Ukupno 76 domaćinstava.Ukoliko uzmemo da je prosječni broj članova domaćinstva šest,značilo bi da je Gornja Ržanica tada brojala oko 456 stanovnika.Intersantno je,1913.godine nijesu popisani Ujkići iz Firišta-zaseoka ovog sela,iako je poznato da pored Tahiraja pripadaju najstarijem stanovništvu ovog sela.Moguće je,da su bili van tog prostora tokom ovog popisa,te nijesu obuhvaćeni popisom.U pređašnjem vremenu,pred početak Boja na Novšiću je jedan broj Albanaca morao napustiti Ržanicu.Kako je zapisao Rovinski,pošli su samo sa stokom  i ”ono što su mogli natovariti na konju”.Interesantno je popisati imena Novovića[27] koji su bili vlasnici kuća u ovom selu:Novović Drago Jakovov,Novović Felja Avdulov,Novović Marko Jeftov,Novović Milisav Milonjin,Novović Miloš Milonjin,Novović Milovan Vukotin,Novović Miljan Todorov,Novović Muša Jeftov,Novović Nikodin Radosavov,Novović Radovan Avdulov,Novović Sulja Nucov,Novović Uljo Mujov,Novović Vaso Đolev i Novović Zeko Mehmedov.Ovi podaci nam govore da je od 14 domaćinstava Novovića bilo 6 islamiziranih.Očito je da Muša Jeftov ima islamsko ime.Takođe,Radovan Avdulov se vratio iz islamske u hrišćansku vjeru,sudeći po vlastitom imenu i imenu oca.Danas u Ržanici nema Novovića islamske vjeroispovijesti,a ostao je mali broj njihovih bratstvenika hrišćana.Takođe,iz ovog sela su odselili i Albanci Đeljaj,ali na njih podsjeća toponim Podađeleviće ili na albaskom Poda e Gjeleviqit (Ravan Đeljaja-Đelevića.Takođe,u Ržanici danas nema prezimena Kuč,Đuričanin i islamske porodice Laković.

Selo Pepići[28]su naseljavali Arbanasi iz sela Pepaj iz Vuklja u Klimentima.Pavle Rovinski u svojim dopisima iz Murine u vrijeme boja na Novšiću pominje Avdulj Pepu tada stanovnika ovog sela.Na popisu 1913.godine u ovom selu je popisano:Bacovića(5)[29],Dreić(3)[30],Gojković(1),Šaljanin(1),Lekić Miraš Preljin(1)[31].Izuzev porodice Gojković,ne bilježi se više pravoslavnih domaćinstava.Svega je popisano 11 domaćinstava sa(oko) 66 stanovnika.

Današnja bratstva Stanković,Popadić,Zogović,Kočanović,Šoškić,Lutovac,itd. nijesu bila nastanjena 1913.godine u ovom selu.Jedan dio stanovnika ovog sela je napustio Pepiće poslije boja na Novšiću.Neki od njih su autoru ovog teksta saopštili da su živjeli na terenu današnje Murine[32].Tu tvrdnju sam lično dobio od stanovnika Pešteri Ćosovića (alb.Qosaj) i bratstva Murića iz Baća kod Rožaja[33].

U Rudom Polju su 1913.godine zabilježena prezimena, ili sledeća domaćinstva:Altići (3),Amelijići(1),Belević(1)[34],(Bešković(1),Dašić(1),Išmarković(1),Kiković(1),Redžić(1),  Kolašinac(1),Luković(1)Marković(1),  ,Medunjanin(3),Praščević(1),Radenović(2),            Šahmanović(1),Šeovica(1),Škrijelj(1),Ivanović(1),Mijminović(1),Omdlagić(1),Srdanović(5).Ukupno 30 domaćinstava ili oko 180 stanovnika.Po ovom popisu je bilo  bratstava islamske vjeroispovijesti 22 domainstva,dok su četiri bila hrišćanska.Među islamskim domaćinstvima bilježimo domaćinstva Dašić (H)Alida Mehmdovog,Ivanović Mula Cana Ademova i Kiković[35] Zaima Muratovog.Od hrišćanskih prezimena biljeižmo Radenoviće,Praščeviće i domaćinstvo Išmarković Kolje Filipova.

Selo Brezevice su naseljavala bratstva:                                                                            Antović(2),Bašić(1),Božović(1),Bulatović(5),Dašić(13),Drašković(3),Đešević(1),              Đuričanin(7),Išmarković(2),Martić(6),Medunjanin(2),Novićević(3),Pešić(2),Popović(6),    Praščević(5),Rajković(35),Redžić(1),Vučetić(4),Šahmanović(2),   Šaljanin(2),Rakuš(1)    i Šehović(1).                                                                                                                        Ukupno je popisano 105 domaćinstva sa (oko) 612 stanovnika.Među bratstvenicima      Dašića zapažamo i dva islamizirana domaćina:Dašić Jupo Muratov,Dašić Šećo Muratov.Primjetno je,da su neki od popisanih imali hrišćanska lična imena,a islamska imena očeva,što nam sugeriše njihov povratak u hrišćansku vjeru.To su:Drašković Drago Nurov,Drašković Đole Ahmetov i Drašković Milorad Pašov.Moguće je,da je ovaj povratak nastao odmah nakon pokrštavanja muslimana u Plavu.

U selu Martinoviće(alb.Martinaj) koje je do druge polovine 17.vijeka nosilo naziv  Trepča evidentirano je 60 domaćinstava albanske nacionalnosi,sa oko 360 stanovnika[36].Popisom 1913. godine su zabilježena domaćinstva:Asanđekić(14)[37],Balidemić(18)[38],Đonbaljić(2)[39],Lecalić(6)[40] i Prelvukić(20)[41].                        Među stanovnicima ovog sela je ostao jedan dio neislamiziranih katoličkih porodica.

Selo Novšiće[42]je takođe popisano 1913.godine.Ova naseobina se pominje još u XV vijeku(1485.godine) u popisu stanovništva u Skadarskom sandžakatu.Tadašnji naziv sela je Nokšić,što demantuje tvrdnju da je selo dobilo ime po odži novšićkom u kasnijem periodu.Popisom su evidentirana domaćinstva:Bučević(4)[43],Mekulović(7)[44],Smailović(1)[45] i Mehovoć(2)[46].Poslije boja na Novšiću Albanci iz Novšića su počeli napuštati ovo selo.Na popisu 1913.godine je evidentirano(oko) 60 stanovnika,isključivo albanske nacionalnosti.U odnosu na turske popise 1903-1908.g.,kada ih je bilo oko 250 stanovnika zapaža se da je nestalo oko 190 žitelja ovog sela.Posebno je proces iseljavanja inteziviran tokom pokrštavanja muslimana u Plavu,a nastavljen nakon 1918.godine.Nekadašnji stanovnici ovog sela su napuštali selo,ostavljajući kuće i zemlju.O ovome svjedoče zemljišne(katastarske) knjige,na osnovu kojih Albanci porijeklom iz Novšića još uvijek redovno plaćaju poreze na svoje nekretnine.Nedavno su uredili i staro arbanaško groblje u Novšiću.Prema jednom albanskom pisanom izvoru,koji govori o Albancima u Polimlju,evidentirano je,da je navodno jedna pravoslavna porodica[47] iz Novšića dio groblja prisvojila,koristeći to kao baštu.

Popisom 1913.godine je obuhvaćena i opština “VOJNO SELSKA”,koju su činila sela:Prnjavor,Vojno,Selo,Komarača,Meteh,Jara,Bogajiće,Đuriće,Skić,Višnjevo,Budevica (H)Oti i (H)Akanje.                                                                                                               U selu Prnjavor je popisom 1913.godine evidentirano 73 domaćinstva sa približno 440 stanovnika.Popisana su sledeća domaćinstva:Aksalić(6),Baković(3),Džurlić(2),Gutić(2),  Jasavić(1),Ko(j)ić(5),Kasumović(1),Luković(6),Marković(11),Novićević(8),Pejčinović(8), Prišić(1),Redžepagić(3),Radenović(3),Radžamatović(8),Slavkovići(1),Svoići(1),Tošić(1), Šaljanin(1) i Šarovović(1).                                                                                            Pravoslavna bratstva su Radenovići,Novićevići,Slavkovići ili ukupno 12 domaćinstava.  U opštinskom centru Vojno Selo je popisano 42 domaćinstva sa oko 252 stanovnika.  Popisnia dokumenata bilježe domaćinstva:Arsović(4),Drakulović(4),Memedović(5), Lazović(1),Turković(6),Mrkuljić(4),Leković(1),Ljutić(3),Markišić(6),Šoškić(2),Zilkić(3), Goskić(1),Đukić(1) i Januš(1).Pravoslavna bratstva čine 21. domaćinstvo (Arsovići,      Drakulovići,Januši,Lazovići,Ljutići,Šoškići i Turkovići).

U selu Komarača je u 49 popisanih domaćinstava živjelo (oko)294 stanovnika.              Popisana su domaćinstva:Asanmuković(1),Bašić(1),Gutić(18),Jevrić(2),Kandić(10),      Luković(1),Marović(1),Kijak(1),Radžamatovići(1),Salići(6),Šaljunović(4),Škuntići(1),        Šoškići(1) i (H)Usovići(1).                                                                                                    U ovom selu je tada evidentirana samo jedna pravoslavna porodica (Šoškić).Domaćin po prezimenu Marović (Tale Husov) moguće pripada novijem sloju islamiziranog stanovništva.Naime,u selu Dosuđe su živjeli pravoslavni Marovići porijeklom iz Bratonožića,koji su doselili u plavsko-gusinjski kraj nakon 1880.godine(moguće tokom Balkanskih ratova).U staru postojbinu su se vratili početkom druge polovine XX vijeka,naselivši se u blizini Bioča(blizu Podgorice).

U selu Meteh je popisano 72 domaćinstvo.Popis je obuhvatio Lijevi i Desni Meteh.        Na tom prostoru je tada živjelo oko 440 stanovnika.Upisana su sledeća domaćinstva:    Balović(1),Đukić(5),Đuričanin(2),Laban(1),Luković(20),Lješnjanin(8),Šabović(2), Savić(1),Radenović(15), Lalić(1),Srdanović(7) i Šoškić(9).                                                Prema podacima datim imenima i prezimenima zapažamo da je u Metehu bilo islamiziranih pojedinaca iz bližeg okruženja.Tako npr.bilježimo domaćina Laban Fekovog Šabana,od čuvenog bratstva Labana iz Gračanice.Poznato je da je proces islamizacije ovog bratstva bio veoma intezivan,gdje se pominju i neki ogranci Labana,kao npr.bratstvo Radivojevića iz Gračanice[48].                                                    Interesantan je bio svojevremeno događaj prelaska Fatića iz islamske u hrišćansku vjeru,što je zabilježilo više publicista i istoričara.Čuveni Zula Fatić,kasnije po krštenju je dobio ime Petar,ipak nije uspio zajedno sa bratstvenikom igumanom Mojsijem Zečevićem da prevede svu Fatiminu đecu u pravoslavlje.Tako su vjerni islamu ostali Fatić Ahmet Ramov i Fatić Arslan Murselov,koji su popisani tokom ovog popisa u Skiću[49].

U selu Jara je popisano 10 domaćinstava,sa približno 60 stanovnika.                        Popisne liste bilježe domačinstva samo bratstva:Bašić(9) i Srdanović(1).

Selo Bogajiće je brojalo 22 domaćinstva sa približno 132 stanovnika.U selu su upisana domaćinstva:Canović(4),Cecunjanin(1),Lekić(7),Musić(3),Purišić(3),Reković(1), Šabović(3).U ovom selu nije živjelo pravoslavno stanovništvo.

Popisom sela Đuriće je zabilježeno 13 domaćinstava sa približno 80 stanovnika.          Na spisku popisanih domaćinstava su:Čelić(1),Đuričanin(4),Šarovović(1),Vusanjin(3),    Redžepagići(1),Šahmanović(1),Canović(2).Nije mi poznata lokacija ovog sela[50].

U selu Skić je popisano 21 domačinstvo sa orjentaciono 130 stanovnika.Popisivači bilježe sledeća domaćinstva:Ciriković(13),Ćirković(1),Fatić(2)[51],Radenović(1)[52] Mrgić(1),Mulković(2) i Kandić(1).

Popis je zabilježio da je u selu Višnjevu bilo 20 domaćinstava sa oko 120 stanovnika.  Popisana domaćinstva su:Curanović(9)[53],Kastrat(1),Kikić(3),Kolašinac(1),Šoškić(1),  Rugovac(4) i Ržaničanin(1)[54].                                                                                        Izuzev domaćinstva Šoškića sva ostala domaćinstva su islamske vjeroispovijesti.

Popisom sela Budevice[55] se bilježi devet domaćinstava sa oko 54 stanovnika.Sva domaćinstva su bratstvenici Fer(h)atovići.

U selu (H)Oti  je popisano 17 domaćinstava sa oko 102 člana.Od toga su 15  Hot[56] i dva domaćinstva  bratstva Vusanjin[57].Inače,na ovom području se toponim Hotska gora  pominje još u Dečanskim hrisovuljama.Isto tako,u selu Velika postoji (H)Otsko groblje koje podsjeća na stare Hote koji su očigledno živjeli na tom prostoru u starim vremenima.Hotsko groblje se nalazi u Vukadinovom potoku(selo Velika) na imanju Vučetića.

U selu (H)Akanje je 23 domaćinstva sa (oko) 140 žitelja.Popisana su domaćinstva:        Muslikurtović(2),Kolandar(3),Krstinićanin(1),Lazović(2),Rugovac(7) i Vusanjin(8).      Broj stanovnika je(oko)132.                                                                                                Izuzev dvije hrišćanske porodice Lazovića ostali stanovnici su islamske vjeroispovijesti.

Opština Vusanjska je obuhvatala sela:Dosuđe,Kruševo,Dolja,Grnčar,Zagrađe,Laze,      Ćosoviće,Đonbaliće,Koljenoviće,Vusanje,Trojan.Jedno domaćinstvo je upisano u opštini Vusanjskoj,iako pored imena stoji da živi u varoši Gusinje.Cijela opština je prema popisu brojala 342 domaćistva sa(oko) 2052 stanovnika.

U selu Dosuđe su zabilježena 36 domaćinstava:Balić(4),Fundinjanin(3)[58],Kunjić(3), Nikočević(7),(H)Ot(7),Pirović(1) i Radon(j)čić(11).                                                            Broj stanovnika ovog sela je bio orjentaciono oko 216.

Prema popisnim dokumentima selo Kruševo je brojalo 38 domaćinstava sa(oko) 228 stanovnika.                                                                                                                        Nabrojana su domaćinstva:Balić(1),Bektešević(2),Čekić(1),Kol(j)enović(7),Kastrat(3)[59],Radon(j)ičić(17),Ljucević(1),Kukić(4)[60],Muratagić(1) i Nikočević(1).                      U ovom selu nije bilo pravoslavnih žitelja.

Selo Dolja je prema popisnim dokumentima brojalo (oko) 150 stanovnika sa 25 kuća.Popisna dokumenta bilježe kuće:Bekteševića(3),Duraković(2),Čekić(1),Piper(1)[61],Bojović(1),Bulatović(1),Dervišević(1),Laličić(6),Memić(1),Mrkulić(2),Mulić(3),          Nikočević(1),Pjetrović(2)[62].Pravoslavna bratstva su Bojovič i Bulatović.

Popisom sela Grnčar je evidentirano 26 domaćinstava sa (oko) 156 stanovnika.            Nabrojana su domaćinstva:Bojović(1),Dervišević(2),Đurašković(4),Kol(j)enović(3),        Komatina(1),Laličić (1),Mitrović(2),(H)Ot(2),Pećukić(1),Radon(j)čić(3),Šaljanin(1),          Toskić(1),Vusanjin(2),Omeragić(1) i Šujak(1).U selu su pravoslavne vjeroispovijeti domaćinstva Bojović,Đurašković,Komatina i Mitrović.

Selo Zagrađe je brojalo 10 domaćinstava sa negdje oko 60 stanovnika.                        To su domaćnstva:Čekić(1),Đukanović(1)[63],Nikočević(4),Omeragić(1) i Palavrtić(3).    U ovom selu nijesu zabilježena pravoslavna domaćinstva.

Popisano selo Ćosoviće[64]je bilo isključivo naseljeno albanskim bratstvom Ćosaj.        Ukupno je brojalo 22 domaćinstva sa (oko)132 stanovnika.

Identična je situacija sa selom Đonbalići[65]koje je bilo naseljeno isključivo Albancima prezimena Đonbaljaj.U selu je popisano 61 domaćinstvo ili 366 bratstvenika Đonbaljaj.

U selu Laze je živjelo 27 domaćinstava sa(oko) 162 stanovnika.                                      Pobrojana su domaćinstva:Damjanović(2),Gačević(3),Ivanović(4),Jarović(1),Laličić(4),  Kol(j)enović(1),Mrkulić(7),Nikšić(1),Omeragić(1),(H)Ot(1),Radon(j)čić(1) i Tmušić(1).      Pravoslavna bratstva su Ivanović i Tmušić.

U mjesnom centru opštine Vusanje[66](selo Vusanje) je popisano 46 domaćinstava sa 276 stanovnika.Popisani poreski obveznici su:Klimenta(1) i Vusanjin(45).Oba bratstva  su etnički Albanci,koji su ovaj prostor prema pisanim dokumentima doselili u drugoj polovini XVII vijeka.                                                                                                                          Popisano selo Koljenovići je brojalo 39 domaćinstava bratstva Koljenović,sa (oko) 234 stanovnika.U selu nije bilo popisanih hrišćana.

U malom selu Trojan je po popisu živjelo 6 domaćinstava muslimanskog bratstva Ljaljičić sa (oko) 36 stanovnika.

Popis opštine varoši Gusinje[67] za 1913.godinu je dat sa dodatkom popisa siromašnih porodica koje su popisane u ovoj varoši 1915.godine.O kakvom se siromaštvu radi nije pojašnjeno.Moguće je da se radi o novodoseljenim pravoslavnim porodicama naseljenim početkom 1913.godine.Nije tačno ukazano o kojim se porodicama radi,što otežava analizu ovih podataka popisa.Popisano je 568 domaćinstava sa (oko) 3408 stanovnika.

Popisana su domaćinstava:Alivragić(6),Arslanagić(4),Bairović(5),Bulatović(2),Balić(4), Bekteševići(26),Bardakić(6),Balević(2)[68],Bijorac(2)[69],Bjelopoljac(1),Bojović(1),        Božović(1),Bugarin(1),Damjanović(6),Caričić(1),Čejović(1),Čekića(54),Čkulić(1),          Dedić(2),Deljanin(18),Dervišević(20),Dragović(6),Garić(1),Drakulović(3),Drašković(2)[70],Drekalović(1)[71],Džaković(1)[72],Đukanović(6)[73],Đurović(8)[74],Gačević(7),        Fer(h)atović(15),Golević(5)[75],Grbović(1),Grgović(1),Gruda(9),Hot(25),Kastrat(13),      Ibra(h)imagić(6),Jovković(5)[76],Kadić(1),Kantulić(4),Klimenta(18),Koka(1),Kuč(1),        Kol(j)enović(27),Krivšić(1),Kurfundić(1),Kurtagić(1),L(j)ucević(9),Lačković(3),                  Laličić(37),Lalić(2),Lončarević(21)[77],Lucević(29)[78],Lušović(1),Ljucević(6)[79],            Mandić(1),Marić(1),Marinković(1)[80],Medunjanin(3),Memić(2)[81],Metović(3),                Mijatović(2)[82],Mijović(1),Milović(1),Mrkulić(7),Mulić(3),Muratjanić(1),Muratović(10),    Musić(4),Neković(5),Nikić(1)[83],Nikočević(14),Novićević(1),Nušović(7),Paćukić(1)[84],  Odžić(2),Omdlagić(18),Palavrtić(5),Pašić(2),Peić(1),Pepić(1),Pešterac(2),Pirović(4), Pjetrović(13)[85],Popović(1),Radon(j)čić(76),Rustemović(5),Sadić(2),Seferagić(7),   Sekulović(1),Stojković(3),Stojović(1),Ša(h)inović(4),Šabović(1),Šaljanin(2),Ša(h)ović(2),  Šaptenić(2),Šeatoić(5),Šekularac(4),Šestović(4),Šijak(1),Škuntić(1),Šoškić(3),Šujak(7),  Tmušić(2),Toskić(2),Tužice(1),Vragić(1),Vučević(2),Vujošević(11),Vukelj(2),Vuković(1),  Zolatić(1) i Žarić(2).                                                                                                            U varoši Gusinje su popisane pravoslavne porodice:                                                        Balević(1),Bijorac(1),Bjelopoljac,Bojović,Božović po jedna,Bulatović(2),Caričić i Čejović po jedna,Dedić(2),Dragović(6),Drakulović(3),Garić(1),Đurović(1),Garić(1),Golević(2),      Grbović(1),Jovković(5),Kuč(1),Lalić(2),Lončarević(20)[86],Mijatović(2),Novićević(1),      Mijović(1),Sekulović(1),Šijak(1),Stojković(3),Stojović(1),Šekularac(4),Vujošević(12),    Škuntić(1),Šoškić(3),Vučević(2) i Vuković(1).                                                                      Ukupno 87 pravoslavnih porodica ili oko 15,3% stanovništva.Moguće da je jedan dio ovog stanovništva doseljen nakon 1912.ili tokom 1913. godine,imajući u vidu podatke koje je zabilježio francuski konzul Ekar 60 godina ranije.

Opština varoši Plav je 1913.godine popisana kao posebna popisna jedinica.Zabilježeno je 280 domaćistava,sa(oko) 1680 stanovnika.Prema popisnim dokumentima u varoši Plav su živjela sledeća domaćinstva:Amemulići(3),(H)Ajrovići(2),Balovići(1),Bašići(7),  Bašuljović(1),Bjelanović(1),Canovići(4),Čauševići(5),Ćulafić(1)[87],Dašići(4)[88],            Dašković(1),Deljanin(1),Dervišević(1),Drašković(3),Gutić(1),Drešković(1),Đešević(7),    Đurašković(9)[89],Đutović(1),Ganić(5),Grgović(2),Krdžić(4)[90], Kačamaković(5),          Ko(j)ić(1),Kovač(1),Kurtić(3),Kusić(2),Labović(1),Lalić(2),Luković(1),Medunjanin(22),      Makulović(1)[91],Mikić(1),Mrkuljić(1),Mujić(3),Muminović(5),Musić(14),Novićević(2),  Olević(2),Omeragić(7),Pupović(2),Purišić(1),Radenović(2)[92],Rajković(2)[93],              Redžepagić(57),Redžić(5),Redžković(2),Reković(6),Rmuš(1),Ša(h)manović(12),    Smailević(4),Srdanović(6),Surović(1),Šabanović(2),Šabović(12),Šarkinović(1),Ulić(2),  Šarovović(6),Šeovica(4),Šiljković(1),Škepović(2),Tafić(2),Tašić(2) i Zukić(1).                  Pravoslavne porodice su Bjelanović(1),Novićević(2),Rmuš(1),Labović(1) i Mikić(1),      sa ukupno(oko) 36 stanovnika ili 2,14%.

Popis domova 1914-1915.godine u Kapetaniji Plavsko-Gusinjskoj

     Novi popis 1914-1915.godine,crnogorske vlasti su izvršile u formiranoj Plavsko-gusinjskoj kapetaniji na turskim obrascima.

Popis je obuhvatio naselja:Brezevice,Pepići,Rudo Polje,(Gornja)Ržanica,Vojno selo,      Đurička Rijeka,Bogajići,Hoti,Skić,Komorani,Jara,Desni Meteh,Lijevi Meteh,Novšiće,      Plav,Vusanje,Koljenovići,Kruševo,Višnjevo,Martinovići,Dolja,Gusinje,Grnčar i Dosuđe.  Posebno je interesantan podatak o tada popisanim stanovnicima sela Novšiće[94],gdje su crnogorske vlasti u sastav ovog sela upisali veliki broj stanovnika Velike,iako je poznato da su se prvi Veličani počeli naseljavati u Novšiće tek 1924-1925 godine[95].Od albanskih porodica su popisani:Bučević(3)[96],Mekulović(alb.Mekulli)(2),Mehović(alb.Mehaj)(3),Rustemović(alb.Rustemaj)(1),Selimović(alb.Selimaj)(1),      Smailović(alb.Smailaj)(1).Na popisu 1913. je bilo ukupno sedam porodica Mekulovića(alb.Mekuli),što govori da je pet porodica napustilo selo Novšiće u perodu od godine-dvije,nakon popisa 1913.godine.Ostala albanska prezimena u ovom selu koja su popisana 1913.godine su nastavila život u ovom selu.Međutim,na popisu  1913. nije bilo nastanjenih pravoslavnih porodica,što je razumljivo obzirom da su odnosi između Veličana i Novšićana bili posebno loši nakon Boja na Novšiću 1879.godine.

U selu Brezevice je 1914-1915.godine došlo do neznatnih promjena u broju i nacionalnoj strukturi stanovništva u odnosu na 1913.godinu.Zapaža se doseljavanje novih bratstva koja nijesu zabilježena 1913.godine:Demići(2),Jašovići(3)[97],Knežević(1),Radenović(3) i Stanišić(1).                                                                      Bratstvo Draškovići(3) je popisano sa istim brojem domaćinstava kao 1913.godine,s tim što je jedno domaćinstvo sada islamizirano i  popisani domaćin je Drašković A.Smail.    Isto tako,pojavljuje se i islamizirana porodica Rakuš[98] sa domaćinom Rakuš Osmanom.

U selu Pepići je u odnosu na popis iz 1913.godine došlo do neznatne promjene nacionalne strukture stanovništva.Na prethodnom popisu su u ovom selu živjeli isključivo Albanci,izuzev jedne porodice Gojković.Podaci popisa za 1915.godinu bilježe tri pravoslavne porodice:Gojković(1),Knežević(1) i Popović(1).Od albanskih porodica bilježimo:Bacović(alb.Bacaj)(8),Drejić(alb.Dreaj)(5),Lekić(alb.Lekaj)(3).                            Popisana domaćinstva Lekaj[99]su katoličke vjeroispovijesti,sudeći po imenima poreskih obveznika.

U selu Rudo Polje 1914-1915.godine,prema knjizi Popis u novim krajevima u Crnoj Gori je znatno drugačija struktura stanovništva u odnosu na 1913.godinu.Na popisu se pojavljuju gotovo svi Novovići(ukupno 14 porodica),koji su na popisu 1913.godine popisani u selu Gornja Ržanica.Vjerska struktura je ostala nepromijenjena u odnosu na popis 1913.godine.Zapažamo da u selu nema više domaćinstava Amelijića,ali se pojavljuju nova domaćinstva:Vujošević(2),Gojković(1),Drakulović(2),Đelović(alb.Gjelaj)(1),Živaljevića(2),Ivanovića(4)(od kojih je jedno islamizirano domaćinstvo Ivanović A.Osmana),Jokića(1),Lalevića(5),Muminovića,Praščevića i Novićevića  po jedno domaćinstvo,zatim Radenovića(3),Redžića(2).Od bratstva Srdanovića je ovo selo napustilo tri porodice u odnosu na prethodni popis.

Promjene su se dogodile i u selu Gornja Ržanica na popisu 1914-915.godine.              Bratstvo  Novović  koje je popisano u ovom selu na popisu 1913.godine više nije prisutno,ali se pojavljuju Ujkići(2)[100],dok je broj porodica Otašević popisan u znatno manjem broju u odnosu na 1913.godinu.Od ranije popisanih 13 porodica sada je na popisu samo pet domaćinstava.

Popisom 1914-1915.godine je u naselju Vojno selo zabilježena nova doseljenička  grupa bratstava,čije prisustvo ne bilježi popis 1913.godine.                                              Pored ranije upisanih domaćinstava sada se pojavljuju:Vukotići[101](3),Vusanjin(5),Goskić(1),Đukić(1),Krstinićanin(1),Kučević(5),Kuč(2),Marković(7),        Praščević(1),Redžepagić(1),Rugovac(5),Čađenović(1) i Čelić(1).                                      Od ukupno 63 popisane porodice je 27 pravoslavnih ili 42,85%.

Na ovom popisu je zabilježeno selo Đučrika Rijeka,kojeg nije bilo pod ovim nazivom na popisu 1913.godine.Moguće je da se radi o ranije popisanom selu Đurići koje je 1913. godine brojalo 13 domaćinstava.Ako je tako,onda u ovom selu nema više popisanih porodica Canović,Redžepagić,Šahmanović i Šarovović,ali se pojavljuju nova domaćinstva:Rajković(1) i Hot(1).

U selu Bogajiće se1915.godine je više devet domaćinstava u odnosu na 1913.godinu     ili uvećanje za oko 40%.Novozabilježeni poreski obveznici su:Krcići(2),Đuričanin(1),   Jasavić(1),Novićević(4) i Šarovović(1).

Popisni podaci sela Hoti za 1915.godinu bilježe povećanje broja domaćinstava za 10 u odnosu na popis 1913.godine.Pored ranije popisanih domaćinstava Hot i Vusanjin sada se bilježe nova domaćinstva:Gačević(2),jedno pravoslavno domaćinstvo Saković[102] i pet  porodica Šoškić.

U selu Skić je uvećan broj domaćinstava za 4 u odnosu na prehodni popis.Kod nekih ranije popisanih bratstava se bilježi umanjen broj domaćinstava(odselilo četiri porodice Cirikovića),ali se pojavljuju i novi poreski obveznici:Luković(1),Marković(4),Aksalić(2),i    po jedno domaćinstvo bratstava Gojković(1),Dašić(1),Koić[103] i Tošić.

Selo Komorani je popisano 1914-1915.godine(najvjerovatnije se radi o ranije popisanom selu Komarača),gdje je zabilježeno 32 domaćinstva,što je značajno manje u odnosu na popis 1913.godine kada je evidentirano 49 domaćinstava.                              Ovim popisom se više ne bilježe domaćinstva:Asanmukovića(1),Bašića(1),broj porodica Gutić umanjen je za sedam,Lukovića(1),Marović(1),Redžematovića(1),Šuljanovića(4),  Škuntića(1),Šoškića(1) i (H)Usovića(1).                                                                            Pojavilo se i novopopisano domaćinstvo:Ilimarković(1)[104].Smanjenje broja domaćinstava ili stanovnika za oko 112 je moguće tumačiti lokalnim pomjeranjem,ali nije isključivo da su neke muslimanske porodice napustile ovaj prostor iz bezbjedonosnih razloga,zbog poznatih događaja tokom 1912-1913.godine  u Plavsko-gusinjskoj dolini.

Popisana domaćinstva u selu Jara 1915.godine bilježe ogroman rast u odnosu na 1913.godinu.Popisom 1913.godine je evidentirano 10 domaćinstava,dok novi popis 1915.godine bilježi 28 domaćinstava.Po popisu 1913.godine u ovom selu su živjela bratstva:Bašić(9) i Srdanović(1).Novi popis pored ranije popisanih domaćinstava bilježi i nove porodice:Gutić(5),Leković(1)[105],Mekulović(1)[106],Musić(1),Pavićević(2)[107],    Redžematović(1),Šaljunović(4) i Šoškić(1)[108].

Na popisu 1913.godine selo Meteh je popisano kao jedinstvena cjelina sa 72.porodice. Na popisu 1914-1915.godine se popisom razdvaja na dva sela:Desni i Lijevi Meteh,gdje je ukupno popisano 71.domaćinstvo.

U selu Desni Meteh[109] je popisano 42 domaćinstva(oko 252 stanovnika),i to: Đukići(5),Ilimarković(1)[110],Jevrić(5),Kuburović(1),Laban(1)[111],Labović(1)[112],          Luković(3),Lješnjanin(7),Redžepagić(1),Srdanović(7) i Šoškić(10).

Selo Lijevi Meteh je brojalo 29 domaćinstava,od čega je bilo devet muslimanske vjeroispovijesti.Popisana su sledeća domaćinstva:Balović(1),Živaljević(3),Luković(8),    Radenović(14),Savić(1),Rajković(1) i Džudović(1).

Popis naselja Plav je 1914-1915.godine zabilježio 215 domaćinstava,što je znatno umanjenje u odnosu na popis 1913.kada je popisano 280 domaćinstava.Komparacijom popisa za 1913.i 1915.godinu čitalac može zaključiti kojih je sve prezimena nestalo za godinu-dvije.Vrlo je moguće da je došlo do migracija stanovništva,jer su iseljavanja muslimanskog stanovništva van prostora Crne Gore bila vrlo intezivna.Prema podacima koji se čuvaju u Državnom arhivu Crne Gore je zabilježeno da iseljeno nešto više od 16500 stanovnika mislmanske vjeroispovijesti iz Crne Gore u tom periodu.Ova cifra se odnosi na one stanovnike koji su tražili posredovanje crnogorskih vlasti oko iseljavanja za Tursku.Autoru ovih redova nije poznat tačan broj raseljenih muslimana iz Plavsko-gusinjske kotline,ali je izvjesno da se radi o velikom broju.Površnom analizom popisa u naselju Plav za 1914-1915.godinu zapazio sam da se na ovom popisu nijesu pojavile neke islamizirane porodice koje su popisane 1913.godine[113],a radi se o domaćinstvima islamske vjeroispovijesti:Krdžići(4),Đuraškovići(9),Dašići(4),Rajković(2),  Radenovići(2) i Ćulafići(1).                                                                                                Interesantno je ime domaćina Deletić J.Toma(ne Tomo!).Ime Toma je frekventno kod Albanaca katolika i zapisuje se Toma ili Tomë.Kod domaćinstva Džurlić imamo redom domaćine:Omer,Malja,Miloš,Šaban i Uso.Kod Đukića popisana su domaćinstva Đukić A.Alije i Đukić A. Milisava,ali imamo i Kiković M.Zaima i Rajković A.Maza.Zapažamo,    da su neki brzo sebe “namirivali” novim i boljim prebivalištem varoškim,kao Kostadin R.Mikić sa svojim bratom Mijailem.U Plavu je 1915.godine popisano nekoliko domaćinstava Veličana:Kostadin i Mijaile(Radevi) Mikić,Bjelanović J.Đorđije,Bošković Z.Todor,Gojković B.Vukadin,Simonović M.Jovan i Đinović M.Radoš.Vjerovatno se radi o porodici Đinović[114] koja se  kasnije odselila na Bjelice u Veliku.                                    Bilo je i šekularskih prezimena:Rmuš (M.Risto) i Spalević (S.Bogosav).Bilježimo i još nekoliko pravoslavnih domaćinstva u varoši Plav:Antovića(2),Caričić(1),Cimbaljević(1),  Antovića(2),Caričić(1),Cimbaljević(1),Deletić(1),Džurlić(1),Đinović(1),Đukić(2),              Jovović(1),Đuričanin(3),Gorčević(1),Guberinić(1),Januš(1),Jovović(1),Laban(1), Mijović(1),Milačić(2),Mitrović(1),Novićević(5),Pantović(1),Rajić(1),Popadić(1),                  Radenović(4),Vučelić(1) i Vujošević(1).                                                                              Na ukupan broj popisanih je pravoslavnih  20%.Broj pravoslavnih porodica je uvećan nešto iznad devet puta u odnosu na popis 1913.godine kada ih je bilo svega 2,14%.Očito su crnogorske vlasti imale namjeru da promijene nacionalni i vjerski sastav stanovništva ove varoši.

U selu Vusanje je bilježimo 43 domaćinstva sa (oko) 258 stanovnika.Selo je naseljavalo 42 porodice Vusanjin(alb.Vuthaj) i jedna pravoslavna porodica Zekić.

Selo Kol(j)enovići isključivo je naseljeno istoimenim bratstvenicima,gdje  je popisano 45 domaćinstava,sa (oko) 270 stanovnika.

U selu Kruševo je heterogenija bratstvenička struktura stanovništva.Ukupno je popisano 48 domaćinstava sa (oko) 388 stanovnika.Popisana su sledeća bratstva:Balić(1),Bektešević(2),Kastrat(4),Kol(j)enović(5),Kukić(alb.Kukaj)(4),Šoškić(1)[116],Ljucević(alb.Ljucaj)(1),Muratović(1),Nikočević(1),Radon(j)čić)(17),Curanović(7)[115],Rugovac(1) i Čekić(3) .

Popis je zabilježio da u selu Višnjevo živi 24 domaćinstva sa 144 stanovnika.Popisana su domaćinstva:Begtaševići(2)[117],Garić(1),Kastrat(1),Kolašinac(1),Rugovac(4),Kukić  (alb.Kukaj)(2),Kol(j)enović(4),Rugovac(4),Fer(h)atović(8) i Šabović(1).

Etnički čisto albansko selo Martinovići(alb.Martinaj[118]) je brojalo 67 domaćinstava sa (oko) 402 stanovnika.Popisana su domaćinstva:Balidemić (alb.Balidemaj)(22),Lecalić    (alb.Lecaj)(7),Prelvukić(alb.Preljvukaj)(20) i Hasanđekić(alb.Hasanđekaj)(18).

Za selo Dolja popis bilježi 14 domaćinstava sa (oko) 84 stanovnika.Ubilježena su ova domaćinstva:Čekić(1),Begtašević(3),Bulatović(1),Vujošević(1)[119],Duraković(2),          Gačević(1),Duraković(2),Đurović[120](1),Kolinović(1),Nikočević(2) i Sekulović(1).

Popisom u varoši Gusinje se bilježi 168 domaćinstava sa oko 1008 stanovnika.Izvjesno je da stanovništvo Gusinja nije popisano prema stvarnom broju domaćinstava koja su tamo živjela.Razloge treba tražiti prije svega u strahu za porodice nakon događaja nasilnog pokrštavanja s kraja 1912. i 1913.godine.Podaci koji su dobijeni popisom sigurno ne odražavaju realno stanje na tom području.Popisana   su domaćinstva: Alivragić(3),Arslanagić(4),Ba(j)irović(5),Bardakić(2),Begtašević(5),Balić(4),Bojović(1) ,    Bjelopoljac(1),Božović(1),Bulatović(1),Vujošević(8)[121],Vukelj(2)[122],Gačević(5),        Gruda(3),Vučević(2),Garić(1),Damjanović(4),Dedić(1),Deljanin(10),Dervišević(13),          Zolatić(1),Dragović(5),Drašković(1)[123],Đukanović(5),Đurović(3),Žarić(1),Koka(1),      Ibra(h)imagić(1),Jovković(2),Koka(1),Kolinović(9),Kurtagić(1),Kurfundić(1),Lalić(2),        Laličić(17),Nikić(1)[124],Lačković(2),Ljušović(1),Lončarević(9),Ljucević(6),Mulić(2),      Medunjanin(1),Mijović(1),Milević(1),Mrkulić(2),Muratjanić(1),Nikočević(2),Pašić(1),        Novićević(1),Nušović(1),Paćukić(1),Pešterac(1),Pjetrović(4),Popović(1),Caričić(1),          Radon(j)čić(23),Raičević(1),Sekulović(1),Seferagić(1),Stojković(3),Fer(h)atović(8),          Hot(14),Hodžić(1),Džaković(1),Čejović(1),Čekić(31),DLjušović(1),Šujak(5),                  Ša(h)manović(1),Šaljanin(1),Šoškić(3),Šekularac(2) i Šestović(4) .

Od pravoslavnih bratstava u Gusinju su popisani:Bjelopoljac,Božović,Bojović,Garić,        Bulatović,Dedić,Drašković,Novićević,Popović,Raičević,Sekulović,Caričić i Čejović i po jedno domaćinstvo,zatim Vujošević(8),Vučević,Jovković,Lalić i Šekularac po dva, Dragović(5),Lončarević(9),Stojković i Šoškić po tri domaćinstva.

Selo Grnčar je imalo 45 domaćinstava sa (oko) 270 stanovnika.U odnosu na popis 1913.broj domaćinstava se uvećao za 19.Očito je nakon 1913. bilo lokalnih migracija ili su domaćinstva popisana sa više odgovornosti i profesionalizma.U Grnčaru su evidentirana domaćinstva:Balić(4),Đuričanin(2),Ivanović(4),Jarović(3),Kolinović(3),        Kol(j)enović(1),Komatina(2)[125](2),Laličić(5),Mitrović(2),Mrkulić(9),Novićević(1),          Nikšić(1),Toskić(1),Radon(j)čić(2),Seferagić(1),Tmušić(1) i Šaljanin(3).                            U odnosu na prethodni popis sada su se pojavila ranije nepopisana bratstva:Balić,Đuričanin,Ivanović,Jarović,Kolinović,Mrkulić,Nikšić,Novićević i Tmušić.

Popisni podaci za selo Dosuđe bilježe da su tamo živjela 97 domaćinstva sa (oko) 582 stanovnika.Evidentirana su domaćinstva:Kadić(1),Kastrat(10),Kikić(4),Kobilić(3),            Kunjić(4),Malević(1),Mandić(1),Marić(1),Memić(1),Mijatović(2),Mujmalić(3),Mulić(5),      Muratagić(3),Nikočević(14),Omeragić(7),Palavrtić(5),Pirović(2),Radon(j)čić(19), Fundinjanin(1) i Hot(8).

     Popisom 1913.i 1914-1915.godine je prezentiran broj popisanih domaćinstava,ali zasigurno ne stvarni broj onih koji su živjeli na ovom području.Iako nije tema ovog teksta islamizacija Vasojevića i naknadno njihovo pokrštavanje,osjećam potrebu da ukratko ukažem na islamizaciju Vasojevića.Prota Miloš Velimirović je ostavio rukopis naslovljen Pleme Vasojevičko[126],gdje je ukazao i na islamizaciju Vasojevića.Kako je zabilježio prota Velimirović ”Poturice plemena Vasojevičkog Obadovići ogranak su plemena Rajevića.Od ovog plemena su bili poturice još i ovi ogranci:Đukići,Čukići,Sakovići,Garčevići,Tajići i Zulevići.                                               Od plemena Mijomanića(od kojih je bio Iguman Mojsije Zečević(prim.M.J.)bili su poturice:Fatići,Guberinići,Maslovarići,Ćeranići i jedana kuća Zečevića,i od plemena Novakovića bili su poturice:Vasojevički Rabljeni u Obrovu kod Bijelog Polja.Poturice su i Labani,no ovi nijesu od Vasa i ne pripadaju plemenu vasojevičkom,mada se računaju kao Lopaćani”.Dakle,process islamizacije je bio vrlo intezivan u dolini Lima,posebno kod Vasojevića.Interesantno je,da Avro Cemović nije vršio nasilno pokrštavanje svojih plemenika,niti je nad njima vršio strijeljanja ?!Očito je da je Avro imao druge motive koji su ga doveli u Plav tih godina.

Prema arhivskim dokumentima Kraljevine Crne Gore se može utvrditi da se veliki broj muslimana pismeno obraćao vlastima na Cetinju da im omoguće nesmetan odlazak za Tursku.Izbjeglice su u Baru prihvatali turski brodovi(vapori) kojima su muslimani iz raznih krajeva Crne Gore putovali napuštajući svoje ognjište iz straha od pogroma koji su doživjeli karjem 1912 i 1913.godine.Potvrdu ovih tvrđenja vidimo u dopisima Crnogorske vlade Oblasnim upravama.Jedan od takvih dopisa je upućen oblasnim upravama Pljevlja,Bijelo Polje,Peć,Andrijevica,Berane,Bar i Podgorica.U dopisu stoji:”U vezi ovamošnjeg naređenja od 3.ov.mj. broj gornji(br.3734,prim.M.J),saopštava se upravi da će vapor za muhamedance koji su voljni emigrirati,stanuti u Bar najdalje do idući četvrtak u veče10.ov.mj.o čemu izvijestite sve zainteresovane,te koji žele poći da odmah krenu kako bi vapor zatekli”.U dopisu se insistira da se napravi kompletan spisak o svim putnicima,te da se predloži koliko bi se moglo novca dati na ime putnog troška.Dopis potpisuje minister vojni,brigadier-serdar Janko Vukotić.Nakon upoznavanja sa ovim dopisom,Kapetanija Plavsko-gusinjska je prijavila 86 porodica koje su voljne emigrirati u Tursku.U dopisima se upozoravaju porodice koje žele emigrirati da ne kasne na vapor u Baru,jer ako zakasne “moraju se sami snalaziti za put do Turske”.Iz više dopisa nije moguće tačno (čak ni približno) utvrditi koliko je porodica emigriralo u Tursku.U dopisima se povremeno konsatuje da su neke porodice odustale od puta.

Poredm emigracija prema Turskoj,veliki broj muslimana je emigrirao prema Albaniji,      zatim  Bosni i drugim bezbjednijim krajevima.

Namjera ovog teksta je da se ukaže na neke statističke podatke koje su zabilježili popisivači Kraljevine Crne Gore,kako bi se mogle izvoditi adekvatne analize o stanovništvu ovih krajeva.Podaci su od interesa kao statistiički pokazatelj,ali valjana građa i za anaize migracijskih procesa zbog nevolja sa kojima su se nosili građani ovog područja.Izvjesno je,da je Berlinski ugovor izazvao ogromne turbulencije na prostoru Plavsko-gusinjske kotline,sa negativnim refleksijama koje su se javljale i u narednom vijeku.

* * * 

Pojašnjenja i izvori:

[1] Fr.Miklosich,Monumenta Serbica…,Viennae,1858.

[2] Enver Imamović- Porijeklo i pripadnost stanovništva BiH,Sarajevo,1998.godine        (str.46,54,57,62,63,itd.)

[3] Šematizam pravoslavne mitropolije i arhidijeceze dabro-bosanske za 1882.godinu,I.

U knjizi se pominje više prezimena iz limske doline i Šekulara.Istina,crkva ne pominje njihovu etničku pripadnost,ali na osnovu istraživanja istoričara(Skarić,Imamović,itd.)        radi se o vlaškom stanovništvu.Imamović čak navodi njihova prezimena,vrijeme doseljavanja i precizno locira naselja iz doline Lima iz kojih dolaze.

[4] B.Jokić,Pokolj u Velici,Podgorica,2014.,str.177.

[5] Isto,str.99

[6] Isto,str.207

Ova dva imena se nalaze na spisku Ratnih zločinaca sa teritorije Srbije,Crne Gore i Makedoonije koji su optuženi da su izvršili zločine na prostoru Jugoslavije.

[6a] Službene novine br.155,od 11.jula 1925.godine,str.2.                                                  U potjernici piše:”Petar Šaljić iz Dubovika,opština Streočka,star 23 godine,lica okruglog,kosa plava,oči crne,stas srednji”.Nakon opisa je zapisano:”…niže imenovani odmetnik,da se u toku od 20 dana,računajući od dana kada je ovaj poziv objavljen,prijavi najbližoj policijskoj vlasti ili najbližem prvostepenom sudu,što ako ne učini  biće oglašen za hajduka…Identičan tekst potjernice je i za drugog Šaljića iz Goraždevca.

[6b]dr Milisav Lutovac-Rožaje i Štavnica

[7] Frok Zefiq,260 godina doseljenja Albanaca Klementinaca u ove krajeve,Diacovenesija,V(1997),1,str.114

Autor navodi,da ”misionar fra Giacinta da Sezza 7.oktobra 1661.godine javlja Kongruenciji u Rimu da su se Klimenti preselili u okolinu Plava,a da je njihov plemenski poglavar pošao u Carigrad da od sultana izmoli dozvolu njihovog stalnog boravka”.U novom dopisu iz 1669.godine navodi da se albanska dijaspora u okolini Plava sastoji od dva Klimentaška naselja,od kojih u selu Martinovići je 30 kuća,dok se u drugo naselje doselilo 10 kuća iz Nikča.

Kasnije će se nastaviti vrlo intezivno naseljavanje doline Lima Albancima iz Klimenta,o čemu postoji niz podataka(Gornja Ržanica,Pepići,Mašnica,Gračanica,Ulotina,itd.)

[8] Jovan Tomić,Records on the History of Night Albania,Belgrade,1905.,str.64.Autor se poziva na dokument:Relatione dello stato antico e moderno de Clementi.

Tadašnjoj parohiji Climenti su pripadala sela:Martinovichi,Vutkagni(Vusanje),Nokscichi  (Novšiće),Misciniza(Mašnica),Rescianiza (Ržanica),Scevizorese (?) i Radiviksciagni(?).

Zadnja dva naziva sela nijesam mogao identifikovati.Jedno od ova dva sela je vrlo vjerovatno Gračanica,jer je tada bila naseljena Klimentima,koje su doseljavanjem  zatekli Labani polovinom XVIII vijeka.

[9] Islamizirano je nekoliko porodica Otaševića,Novovića,…Podaci o islamiziranim se mogu naći u Državnom arhivu Crne Gore.Nakon nasilnog pokrštavanja su pokrštenima stavljali crnogorsku kapu na glavu sa četiri ocila,po nalogu Avra Cemovića.Pominju se tri Otaševića iz Aržanice,koji su tih dana stavili crnogorske kape na glavu,koji su,kako piše „poznati konvertiti“.Nominalno su se izjašnjavali kao pripadnici islamske vjere,ali su često prelazili iz jedne u drugu vjeru zbog trenutnih interesa.Bećo Osmanov Otašević iz Aržanice  je podnio i molbu za prelazak u pravoslavnu vjeru 14.januara 1913.godine.      Vidjeti dokument:DACG,MUD,Molba Beća Otaševića,M.Radonić,27.01.1913.g

[10] Popisivač je zapisao Brezojevica.Poznato je,narod  tog kraja je koristio naziv Brezevice.Tokom geografskih istraživanja stranih geografa krajem XIX i početkom XX viijeka se koristio naziv Brezevice.

[11] Miloš K.Vojinović,Tadija K.Bošković-Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne 1913.godine,Podgorica,2021.g

[12] Popis izvršen u osmom i devetom mjesecu 1913.godine

[13] Shaban Braha-Genocidi Serbo mahd Qendresa Shqiptare,str.158-159.

[14] Branko Babić-Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914.godine,Cetinje-Titograd 1984,str.243-246.

[15] Vjerovatno se ova cifra ne odnosi samo na Plavsko-gusinjski kraj.

[16] Prema nekim dokumentima,navodno je tada saznao za zločine Avra Cemovića,smatrajući da su muslimani dobrovoljno prihvatili pokrštavanje.

[17] DACG,MUD,Komisija crnogorske kraljevske vlade za izviđaj zloupotreba…1913.godine,fascikla III,od 21.03.113.godine

[18] Mustava Memić-Pojava prozitilizma u plavsko-gusinjskom kraju 1913.i 1919.godineSarajevo,2004.godine,str.65

[19] Miloš K.Vojinović,Tadija K.Bošković,Isto,strana 237

[20] U zagradama je dat broj domaćinstava.

[21] Gornja Ržanica je popisana u sastavu opštine Brezojevičke.U istom sastavu su bila i sela:Rudo Polje,Martinoviće,Pepići,današnje selo Brezojevice,Novšiće,…

[22] Obrađivač ili popisivač je zapisao slovenizirani oblik prezimena Đeljaj(alb.Gjelaj) kao Đelović.

[23]Poreski obveznik je Laković Sanija Omerov

[24] Od 14 domaćinstava Novovića šest je bilo islamske vjeroispovijesti.

[25] Popisivači su zapisali slavenizirani oblik prezimena Tahirović,iako se radi o etničkim Albancima

[26] Moguće je da  se radi o albanskom prezimenu Vučaj.Slavenizirani oblik prezimena koji se koristio je Vučević.

[27] Novovići su starinom iz Bratonožića.Prema pisanju Erdeljanovića i na osnovu srpskog DNK istraživanja pripadaju starobalkanskom narodu,plemena Bukumira.Istom rodu prema ovom autoru pripadaju u Lalevići,sada Lalovići,a nekada ranije Ljaljovići,nastanjeni u Gornjoj Ržanici(ranije u narodu ovo selo poznato pod imenom Aržanica).

[28] Sada se selo zove Pepiće.

[29] Popisivači koriste slavenizirani oblik prezimena umjesto izvornog albanskog prezimena  Bacaj.

[30] Umjesto stvarng prezimena Dreaj.

[31] Imena Miraš i Prelja su autohtona albanska imena.

[32] U vrijeme boja na Novšiću i Murini 1879.godine današnje naselje Murino je nosilo naziv Murinja,a kasnije sve do pred kraj XX vijeka Murina.Pogledati na ovom portalu tekst Kako je nastao toponim Murina.

[33] Interesantno je da je naziv sela Bać kod Rožaja nastao nakon naseljavanja Klimenta iz Murine u tu novu naseobinu.U staroj naseobini kod Murine postoji toponim Baća,za koje je Jovan Erdeljanović tvrdi da je vlaškog orijekla.Potvrdu Erdeljanovićeve tvrdnje nalazimo i u nizu geografskih naziva pod tim imenom u staroj Vlaškoj(Današnja Rumunija i Moldavija).

[34] Interesantno prezime,koje nije zabilježeno na širem prostoru.Možda je Balević,      prezime starobalkanskog bratstva iz Bratonožića.Međutim,i neka velička bratstva su imala posebna“prezimena“ po tzv.trbuščićima.Tako npr.u Velici su Belevići “trbuščić” šaljanskog bratstva Simonovića.Nije isključivo da se radi o nekom od veličikih Belevića.Popisano je domaćinstvo Belević Aka Medovog.

[35] Božidar V.Radunović-Bratstvo Labani,Andrijevica,2013.,str.223.Prezime Kiković je ogranak velikoga bratstva Labana iz Gračanice kod Andrijevice.Rodonačelnik Labana Labo je imao šest sinova.Od Labovog unuka Mija je Periša-Kiko,od koga su nastali Kikovići.

[36] Broj stanovnika je uslovan,uzeto po domaćinstvu šest članova.Selo Martinoviće je bilo naseljeno isključivo Albancima,koji su moguće još uvijek živjeli u porodičnim zadrugama i domaćinstva bi mogla biti brojnija.

[37] Radi se o albanskom bratstvu Hasangjekaj.

[38] Albansko bratstvo Balidemaj.U popisu dat slavenizirani oblik Balidemić.

[39] Đonbaljaj,albanski oblik(alb.Gjonbalaj),radi se o albanskom bratstvu.

[40] Albansko prezime Lecaj.

[41] Data je slavenizirana forma albanskog prezimena Preljvukaj(alb.Prelvukaj).

[42] Albanski naziv sela je Nokshiq.Selo se pod imenom Nokshiq pominje i u popisu stanovništva u Skadarskom sandžakatu 1485.godine.

[43] Izvorno albansko prezime Bučaj (alb.Buçaj).

[44] Albansko prezime Mekulaj(alb.Mekullaj).

[45] Prezime Smailović je slavenizirani oblik albanskog prezimena Smaili.

[46] Mehaj,albansko prezime.Popisivač zapisuje preimenovani-slavenizirani oblik Mehović.

[47] Autori navode imena članova te ovovremene novšićke porodice,ime stanovnka ovog sela sa kojim obavljaju razgovor i niz detalja o spornim radnjama uzurpacije starog arbanaškog groblja u Novšiću.

[48] Božidar V.Radunović,Bratstvo Labani,Andrijevica,2013,str.175.

Prema pisanju ovog autora bratstvo Radivojevića je ogranak poznatog bratstva Labana iz Gračanice(kod Andrijevice).Labov(Labo rodonačelnik Labana) sin Radivoje je imao sina Sava,koji je primio islamsku vjeru i dobio ime Suljo,od njega su:Zeka,Noris,Bajro,  Maksut i Miralem.Ova grana Radivojevića će ostati u islamu do pred kraj XIX vijeka, kada će vratiti u hrišćansku vjeru.Slično je bilo sa Labovim unukom koji se zvao Radul,a prelaskom na islam je dobio ime Osman.

Pop Savo Čukić je negdje oko 1880.godine,kao sveštenik-paroh za Gračanicu ispričao predanje „o turčenju Osman Pulje“,iznoseći predanje da se to dogodilo prije 150.godina.To bi značilo da se dogodilo oko 1740.godine,kada su Labani stigli u Gračanicu.To vrijeme karakteriše posebna osmanlijska ploitika koji poklanjaju zemlju novim vjerskim podanicima za lojalnost. Od Osmana su ovi Labani zadržali u još tri koljena islamsku vjeru,kada će se vratiti prvobitnoj hrišćanskoj vjeri.Radul je takođe sin pomenutog Radivoja,od kojeg su Radivojevići.Identična je bila situacija i kod Radivojevog sina Lakića.Prema pisanju ovog autora Mijo(od kojeg su Mijovići) je bio pastorak Labov.

Naseljavanjem u Gračanicu,polovinom XVIII vijeka Labani su tamo našli Klimente,koji su bili stariji doseljenici.Na zatečeno stanovništvo Klimente i danas podsjeća niz toponima:Golin Brijeg(prema vlastitom imenu Gola),Todina Dolina,Nezirov Grob,            Šabanagin brijeg,itd.

Inače,prema pisanju više etnologa(Jagoš Vešović,Miloš Velimirović,Budimir Dragović,itd) i istoričara Gornje Polimlje je tada zahvatio snažan talas islamizacije,gdje su bila poislamljena bratstva:Fatići(iz Konjuha),dio bratstva Obadovići(selo Božići),jedan dio Ćulafića-Spahovići i Adžići u Gornjim Lugama od kojih su Kačamakovići u Plavu,Đukići koji su preseljeni na Policu,dio Šarbajića na Polici,dio Ćeranića-Mališići,jedan ogranak Maslovarića iz Sućeske (Sejdovići),Jokovići iz Božića,neki Sakovići iz Seoca,ogranak Dabetića iz Trešnjeva.Prema pisanju Miloša Velimirovića,    privremeno su islamizirana i bratstva:Tajići,Guberinići,Šabovići,Rabljani,jedna porodica Zečevića,Čukići u Donjoj Ržanici,jedna kuća Tomovića u Lijevoj Rijeci i jedan dio Labana u Gornjem Polimlju,Radivojevići(od njih Omerovići-Puljići,Maksutovići,                Ajdenovići,Fazlijići),itd.

[49] Miloš K.Vojinović,Tadija K.Bošković-Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne Gore 1913.godine,Podgorica,2021.g str.215

[50] Vjerovatno je to bio prvobitni naziv za Đuričku rijeku,koja se pojavljuje na popisu 1915.godine.Tada nestaje naziv sela Đuriće.

[51] Porodice Fatića su islamske vjeroispovijesti,kako stoji u popisnim dokumentima.    Srodnici su im danas žive živjeli u selu Konjuhe kod Andrijevice.Dva domaćinstava su se vodila na Fatić Ahmeta Ramova i Fatić Arslana Mureslovog.

[52] Ova porodica Radenovića je bila islamske vjeroispovijesti.Naime,popisano je domaćinstvo Radenovića Tala Me(h)medova,što svjedoči o vjerskoj pripadnosti.

[53] Radi se o albanskom bratstvu Curanaj koje je bilo katoličke vjeroispovijesti(svih devet domaćinstava).

[54] Vjerovatno se radi o nekoj porodici iz Gornje Ržanice koja primila islam i uzela prezime po selu Ržanica.

[55] Izvjesno je riječ o današnjem selu Budojevice.

[56] Porijeklo bratstva Hot je iz Rapše(Rapshë) u Albaniji,a ima ih i u dijelu crnogorske Malesije.

[57] Iako se radi o albanskim domaćinstvima,prezime ovakvog oblika je neki pokušaj slavenizacije istog.Vjerovatno je albanska forma bila Vuthaj.

[58] Očito se radi o domaćinstvima porijeklm iz sela Fundina iz Kuča.

[59] Albansko porijeklo prezimena.

[60] Radi se o albanskom prezimenu Kukaj.

[61] Popisano je domaćinstvo na ime Piper Mehov Adem.

[62] Vjerovatno se radi o albanskom prezimenu Pjetraj,doseljenicima iz plemena Kastrati.

[63] Domaćinstvo Đukanović se vodi na Đukanović Selma Ferhatovog.

[64] Albansko selo Ćosoviće ima izvorno naziv Ćosaj(alb.Qosaj),prema istoimenom bratstvu.

[65] Naziv sela Đonbalići je po prezimenu albanskog bratstva Đonbaljaj(alb.Gjonbalaj).

[66] Naziv sela Vuthaj potiče od albanskih naseljenika.Popisivači su dali slovenizirani oblik Vusanje.

[67] Prema podacima koje je dao Rifat Gruda iz Gusinja se za Tursku odselilo 54 porodice.Među njima je bila i islamizirane porodice Omera i  Jusufa Komatine,koja su se iselile u Eskisehir(Turska).

[68] Vjerovatno se radi o bratonožićkom bratstvu Balević,čiji je bratstvenik doktorirao 1752 godine u Haleu.Radi se Jovanu Stefanovom Baleviću koji je odbranio doktorsku disertaciju  naslovljenu:“Promjena religije vojnim sredstvima“.Inače(neuobičajeno),na korici svoje disertacije je zapisao da je Albanac iz Bratonožića.Da su Balevići albanskog porijekla potvrdio je i srpski akademik Jovan Erdeljanovuić u obimnoj studiji Pleme Kuči i Bratonožići.

[69] Domaćinstva Bijorac su se vodila na:Bijorac Lazara Živkova i Bijorac Mirka Milisavovog.

[70] Jedna porodica islamske druga hrišćanske vjeroispovijesti.

[71] Kučka porodica koja je zadržala prezime,ali ima islamsko lično ime i ime oca.

[72] Prezime danas poznato na području pljevaljske opštine,koje je islamizirano prema ovom popisu.

[73] Sva domaćinstva su islamske vjeroispovijesti.

[74] Samo jedno od domaćinstava je hrišćanske vjeroispovijesti,a ostalih sedam islamske vjere.

[75] Jedna od porodica Golević je hrišćanske vjeroispovijesti,ostale islamske.

[76] Pravoslavna domaćinstva.Danas nepoznato prezime na tom području.

[77] Dva domaćinstva Lončarevića su islamske vjere,a ostala hrišćanska.Istina,još dva domaćinstva ovog bratstva su moguće bila islamizirana,sudeći po imenima oca popisanih,jer imena očeva Cura i Vejso je teško da su hrišćanskog porijekla.Moguće je da su se u poznatom slučaju pokrštavanja muslimana ova domaćinstva vratila u hrišćansku vjeru.

[78] Vjerovatno se radi o pogrešnom čitanju pisanih popisnih dokumenata,te je ovdje u Pitanju bratstvo L(j)ucević.

[79] Vjerovatno je Ljucević i Lucević isto bratstvo.Ukoliko je popisivač bio Albanac sa tog područja,onda je upisao Lucević.U albanskom jeziku jedno „l“ se čita kao „lj“.

[80] Interesantno je da dvojica starješina domaćinstva od istog oca(Mitra) imaju imena Calj(albansko ime) i Rade.

[81] Popisani su Memić Aljo Memedov i Memić Vejso Lašin.Ime Laša vjerovatno nije islamsko.

[82] Andrija Mijatović Ilijin je nosio fes,a njegova žena dimije,što su zabilježili Budimir Dragović i Čedo Ćulafić.U Velici je bio poznat ka Andri-Kusa.                                          Kasnije odselio u Andrijevicu gdje je doživio duboku starost od 112 godina.

[83] Vjerovatno je u pitanju islamizirani Nikić iz Kuča.

[84] Najvjerovatnije je u pitanju albansko prezime Paćukaj ili Paćuki.

[85] Albanci prezimena Pjetraj upisani kao Pjetrović

[86] Dvije,od ovih porodica je moguće da su islamske vjeroispovijesti

[87] Navedeno domaćinstvo Ćulafić je bilo islamske vjere i vodilo se na ime Ćulafić Ajdina Jarovog.

[88] Popisani Dašići u varoši Plav su svi bili islamizirani.Upisana su redom domaćinstva:Dašić Arslan Avdulov,Dašić Emin A(h)metov,Dašić Ramo Suljov i Dašić Redžo Mujkov.

[89] Sva domaćinstva Đurašković su islamske vjere.

[90] Islamizirani Krdžići prema popisnim dokumentima su:Krdžić Arif Šabanov,Krdžić Medo Selmov,Krdžić Smaile Medov i Krdžić Suljo Bećov.Islamizirani Krdžići su odigli prema Bosni(Podrinje),gdje su stradali u ratu devedesetih godina XX vijeka.Na spisku stradalih i sahranjenih u Potočarima su:Krdžić Bekta Dahmo,Kržić Neira Ibro,Krdžić Alije Adem,Krdžić Rama Behudin,Krdžić Abida Daut,Krdžić Hamida Hamdija,Krdžić Idriza Zijamin,Krdćić Nurija Ramo,Krdžić Alja Sejad,Krdžić Mustafe Zaim,Krdžić Omera Enver,Krdžić Muniba Mubedin,Krdžić Ejuba Vehbija,Krdžić Nurija Omer,Krdžić Omera Sabit,Krdžić Hamida Munib,Krdžić Redža Senabid,Krdžić Avda Redžo,Krdžić Bekta Sadik,Krdžić Ibiša Nurija,Krdžić Mehmedalija Omer,Krdžić osmana Abaz,Krdžić Osmana Arif i Krdžić Osmabna Nazif(ukupno 24).Izvjesno je,da su ubijeni muslimani Krdžići od polimskih pravoslavnih Krdžića koji se pominju na području Plavsko-gusinjske kapetanije.

[91] Vjerovatno se radi o prezimenu Mekulović,odnosno Mekuli (alb.Mekulli).

[92] Oba domaćinstva Radenović u varoši Plav su bila islamske vjeroispovijesti.Navode se domaćinstva:Radenović Mana Mehmedov i Radenović Tahir Mehmedov.

[93] Popisana su domaćinstva Rajković Jusa Suljovoga i Rajković Maza Asovoga.

[94] Kako Velika nije pripadala “novim krajevima” koji su ušli u sastav Kraljevine Crne gore to su popisivači iskoristili mogućnost da velička domaćnstva”usele” u Novšiće,iako defakto nijesu tamo živjeli.

Tada su popisana domaćinstva iz Velike kao da žive u Novšiću:Bjelanović(3),                Bošković(7),rković(1),Vučetić(10),Živaljević(2),Janković(1),Knežević(11),Kršanja-Jokić(1),Labović(1),Mikić(1),Ognjanović(3),Paunović(4),Popović(1),Radenović(1),          Radulović(1),Simonović(2),Slavković(1),Stamatović(3) i Tomović(4).

Podaci su lako provjerljivi na osnovu knjige dacija koja bilježi poreske obveznike,          navedene Veličane,a čija su tada imanja bila u Velici.

[95] Milić Zakov Jokić u neobjavljenom,gotovo autobiografskom rukopisu,navodi da su prvi naseljenici u Novšiću 1924.i 1925.godine bili Jokići iz Volujaka(podčakorski zaseok sela Velika).Upravo,njegov otac Zako je kupio imanje od Mekulija,koje je kasnije zbog nemogućnosti izmirenja duga ponudio dvojici svojih bratstvenika,kako bi izmirio dug a bratstvenicima omogućio preseljenje u Novšiće.

Očito je da su crnogorske vlasti imale namjeru da prikažu nacionalnu strukturu sela Novšiće drugačije od realnog stanja.Tako su popisom navodnih  Novšićana popisana domaćinstva iz Velike:Bjelanovića(3),Boškovića(7),Brkovića(1),Vučetića(10),                  Živaljevića(2),Jankovića(1),Kneževića(11),Mikić(1),Kršanja(1),Ognjanović(3), Paunović(4),Popović(1), Simonović(2),Stamatović(3) i Tomović(4).                                  Ukupno 54 domaćinstva Veličana ili preko 330 stanovnika sela Velika su lažno  prikazani kao stanovnici Novšića.Pored navedenih Veličana primjećujemo i prisustvo dvije porodice Radenovića,i po jednu porodicu Slavkovića i Labovića.

[96] Po prvi put se u „novim krajevima“ pojavljuje slovenizirana forma prezimena na „ić“kod albanskog stanovništva,jer je selo od dolaska Turaka bilo u njihovoj teritoriji.Prezime Bučaj je prethodilo ovoj novopopisanoj varijanti Bučević.

[97] Vjerovatno se radi o naseljavanju bratstva Jašovića porijeklom iz Šekulara.

[98] Rakuši su ogranak šaljanskog bratstva Kneževia iz Velike.

[99] Zapisana su imena:Miraš,Bješka i Hanka.Bješka(alb.Bjeshkë) odgovara ovdašnjem pravoslavnom imenu Plana.Miraš je izvorno albansko muško ime,dok ime Hanka ne postoji kod pravoslavaca,ali ga ima kod Albanaca.

[100] Ujkići su albansko bratstvo Ujkaj.

[101] Najvjerovatnije se radi o ogranku bratstva Turkovića iz ovog sela.

[102] Autoru ovih redova je nepoznato prezime Saković.Moguće je da se radi o prezimenu Slavković ili Šaković(iz Bratonožića),koje je postojalo na popisu 1913.godine nedaleko od sela Hoti.

[103] Izvjesno je da se radi o muslimanskom bratstvu Kojić.

[104] Domaćinstvo se vodi na ime Ilimarković F.Rade.

[105] Poreski obveznik upisan kao Leković Z.Tale.

[106] Moguće je napravljena greška pri čitanju rukopisa popisa.Najvjerovatnije se radi o domaćinstvu Mekulović(alb.Mekulli).

[107] Domaćinstva Pavićevića se vode na:Pavićević M.Redžo i Pavićević U.Diko.          Poznato je da su porodice Pavićevića ranije doselile iz Kuča.

[108] U pitanju je islamizirana porodica Šoškić.Domaćinstvo se vodi na ime Šoškić M.Alija.

[109] Podjela sela Meteh na Lijevi i Desni Meteh je gledano uzvodno,što znači da se Lijevi Meteh graničio sa selom Velika.

[110] Domaćinstvo se vodilo na Ilimarković T.Simona.

[111]Starješina domaćinstva Laban je Laban Š.Nazo.

[112] Interesantno je ime ovog poreskog obveznika Labović A.Sinđa.

[113] Radi se o islamiziranim porodicama sa lokalnog područja.

[114] Porodično prezime Đinović je patronimik od ličnog imena Đin(alb.Gjin).Ime Đin je po svim istraživačima čisto albansko ime.

[115] Popisani Curanovići su Albanci Curanaj.Po imenima se može zaključiti da su sva domaćinstva bila katoličke vjeroispovijesti.Pominju se imena Ljukë,Marko(alb.Mark),      Noka,Vata,itd.

[116] Islamizirano domaćinstvo Šoškić se vodi na Šoškić Redžu Savovog.

[117] Moguće je da je popisivač pogrešno upisao prezime Bektešević,ili je greška napravljena čitanjem spiska popisanih domaćinstava.

[118] Selo je do doseljavanja Albanaca 1661.godine nosilo naziv Trepča i bilo je naseljeno Vlasima.Interesantno je da je Srpska pravoslavna crkva godinama pokušavala da u tom selu podigne pravoslavnu bogomolju,iako je svjesna da u tom selu više od 350 godina žive etnički Albanci.U selu ne živi nijedna pravoslavna porodica.

[119] Zabilježeno je domaćinstvo Vujošević Mijajla Prenkinoga.Prenka je autohtono albansko ime.Podatak ne iznenađuje,jer su Vujoševići(i druga bratstva) iz Kuča krajem XIX vijeka još uvije govorili arbanaški,kako je zapisao italijanski istoričar Antonio Baldaci krajem XIX vijeka obilazeći te krajeve.

[120] Porodično domaćinstvo Đurović se vodi na Đurović Adema Mehovoga.

[121] Jedno od imena u domaćinstvima Vujošević je još uvujek albansko.To domaćinstvo je Vujošević Đeke.Ime Đeka je izvorno albansko ime.

[122] Od domaćinstava Vukelj je jedno katoličke a drugo muslimanske vjeoispovijesti.

[123] Poreski obveznik je Drašković Bajruš Draškov.Ime oca ovog obveznika nije islamsko.Izvjesno se radi o islamiziranoj porodici Drašković.

[124] Starješina domaćinstva je Nikić Paško Zulev.Bratstvo Nikić je porijeklom iz Kuča.Paško i Zula nijesu pravoslavna imena.

[125] Na ovom popisu  su upisana imena domaćina:Komatina Petar Ristov i Komatina Simo Ristov.Prema podacima Rizaha Grude iz Gusinja su se  u Tursku 1913.godine iselile dvije porodice Komatina,i to porodice Jusufa i Omera Komatine,koje su se nastanile u grad Eskisehir.Podatak uzet iz knjige:Miloš K.Vojinović,Tadija B.Bošković-Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne Gore,1913.godine,Podgorica,            2021,str.431.

[126] Pop Miloš Velimirović,Pleme Vasojevičko,u Pirotu 10.maja 1901.godine,str.87 i 20.

Interesantno je,da je tek prije tri godine otkriven falsifaikat Ratka Deletića,koji je priredio rukopis prote Miloša Velimirovića.Publicista Rade Brakočević je po prvi put objavio taj rukopis uz ukazivanje na svaki falsifikat koji je učinio Ratko Deletić.Zahvaljujući tom falsifikatu počela se širiti lažna teorija “O nemanjićkom porijeklu Vasovog roda”.Dakle,originalni rukopis,kako ukazuje Brakočević,sadrži rečenicu Velimirovića:”Starina Vaso od koga vode porijeklo današnji Vasojevići pojavio se u Lijevoj Rijeci na Nožicu od prilike pre 350 godina;on je tu doselio,po jednom predanju iz Smedereva,po drugom iz istočnih krajeva Srbije i po trećem iz Ercegovine(a gdje su tada bile granice Ercegovine-prim.M.J).No,ma otkuda bilo da se on ovđe doselio mora biti da je to bio čovjek od ugleda,a nije bez osnova I ono predanje koje kaže da je on bio u srodstvu sa arbanasima fisa  Krstenićkog i da se on ovdje doselio sa donjeg Drima iz Malesije”.Umjesto,ove zadnje zadnje rečenice Velimirovića,falsifikator Deletić će zapisati:”…mora biti da je to bio čovjek od ugleda,a nije bez osnova predanje koje kaže da je Vaso doselio iz Prizrena i da je bio velikaš  i srodnik Nemanjića”.Eto,kao “najveće srpsko bratstvo na Balkanu” postade,ne samo srpsko,već i Nemanjićko.Niz je starih i stranih izvora koji potvrđuju da su Vasojevići starobalkanski narod,te je mišljenje Velimirovića sasvim utemeljeuje i istorijska građa.Podaci do kojih sam došao iz niza izvora ruše teoriju o rodoslovu Vasojevića,gdje su uključena “i tuđa đeca”.Konačno,to je potvrđeno i genetskim istraživanjima.